Æ – Wikipedia, wolna encyklopedia

Æ

æ

alfabet łaciński

a i e

Æ, æ – litera alfabetu łacińskiego powstała jako ligatura liter a i e. Używana często w łacińskich tekstach na oddanie częstej w łacinie grupy ae. Często używana w językach staroangielskim, islandzkim, duńskim, norweskim i farerskim. Jako litera staroangielskiego alfabetu niegdyś nazywana była æsc („ash tree”) od anglosaskiej runy . Jej aktualna angielska nazwa to ash[1].

W klasycznej łacinie kombinacja AE oznacza dyftong [ae̯], który ma wartość podobną do długiego i w angielskim słowie fine, wymawianego w większości dialektów współczesnego języka angielskiego.[2] Zarówno klasyczna, jak i obecna praktyka polega na pisaniu liter osobno, ale ligatury używano w pismach średniowiecznych i wczesnych nowożytnych, po części dlatego, że w czasach Cesarstwa Rzymskiego æ zostało zredukowane do prostej samogłoski [ ɛ ]. W niektórych średniowiecznych pismach ligatura została uproszczona do ę, e z ogonkiem, zwanego e caudata (łac. „ogoniaste e”). Zostało to jeszcze bardziej uproszczone do zwykłego e, na które mogła mieć wpływ zmiana wymowy lub pod jej wpływem. Jednak ligatura jest nadal stosunkowo powszechna w księgach liturgicznych i partyturach muzycznych.

We współczesnym alfabecie francuskim æ (zwane e-dans-l'a, „e w a”) jest używane do zapisu zapożyczeń łacińskich i greckich, takich jak Curriculum vitæ, et cætera, ex æquo, tænia i imię Lætitia. Nawiązanie do tego występuje w tytule piosenki Serge'a Gainsbourga Elaeudanla Téïtéïa, będącej interpretacją sposobu przeliterowania imienia Lætitia po francusku: „L, E dans l'A, T, I, T, I, A”.

W języku angielskim użycie ligatury różni się w zależności od miejsca i kontekstu, ale jest dość rzadkie. We współczesnej typografii, jeśli ograniczenia technologiczne utrudniają użycie æ (na przykład w przypadku maszyn do pisania, telegrafów lub ASCII), zamiast tego często używa się dwuznaku ae.

W Stanach Zjednoczonych w wielu przypadkach pomija się kwestię ligatury poprzez użycie uproszczonej pisowni z „e”, jak to miało miejsce również w przypadku œ. Sposób użycia może się jednak różnić; na przykład medieval jest obecnie bardziej powszechne niż mediaeval (i obecnie staromodne mediæval), nawet w Wielkiej Brytanii[3], ale archaeology jest preferowaną formą w stosunku do archeology, nawet w USA.[4]

Ze względu na ich długą historię ligatury są czasami używane do ukazania archaizmu lub dosłownych cytatów ze źródeł historycznych; na przykład w tych kontekstach często zapisuje się w ten sposób słowa takie jak dæmon i æther.

Ligatura jest widoczna na nagrobkach z XIX wieku, skrót od ætate („w wieku (o)”): „Æ xxYs, yyMs, zzDs”. Jest również powszechny w typografii formalnej (zaproszenia, uchwały, ogłoszenia i niektóre dokumenty rządowe); na przykład w "okólniku sądu" (ang. Court Circular) nadal używano pisowni „ortopædic” aż do XXI wieku[5].

W numizmatyce „Æ” jest używane jako skrót od „brązu”[6] pochodzącego od łacińskiego aes (aere w ablacji „z brązu”).

W staroangielskim æ reprezentowało dźwięk pomiędzy a i e (/æ/), bardzo podobnie do krótkiego a od słowa cat w wielu dialektach współczesnego angielskiego. Jeśli samogłoski długie odróżnia się od samogłosek krótkich, wersja długa /æː/ jest oznaczona makronem (ǣ) lub rzadziej ostrym (ǽ).

Język osetyjski używał litery æ, gdy była ona zapisywana alfabetem łacińskim od 1923 do 1938 r. Od tego czasu Osetyjczycy używali cyrylicy z identycznie wyglądającą literą (Ӕ i ӕ). Wymawia się je jako samogłoskę środkową środkową (szwa).

Symbol [æ] jest również używany w Międzynarodowym Alfabecie Fonetycznym (IPA) do oznaczenia prawie otwartej, przedniej, niezaokrąglonej samogłoski, który jest dźwiękiem najprawdopodobniej reprezentowanym przez język staroangielski. W IPA jest to zawsze pisane małymi literami. U+10783 𐞃 LITERA MODYFIKUJĄCA MAŁA AE to litera IPA w indeksie górnym.[7]

Uralski alfabet fonetyczny (UPA) wykorzystuje cztery dodatkowe symbole związane z æ.[8]

Litery łacińskie są często używane zamiast cyrylicy Ӕ i ӕ w tekstach cyrylicą (np. na osetyjskich stronach internetowych).